Müziğin Ârifleri Abdallar
Cenk Güray

https://www.zdergisi.istanbul/makale/muzigin-arifleri-abdallar-407

Abdallar, Orta Asya’da toprakla göğün, geçmişle geleceğin, akılla gönlün, sözle müziğin birlikte varettiği hazineyi tek bir incisini düşürmeden Anadolu’ya taşımış, burada vücut bulan hakikat medeniyetinin nefesi olmuş, soluduğumuz havayı zenginleştirmiştir.

Abdal toplumu ve sürdürdükleri kültürel gelenek, Anadolu’da 11. yüzyıldan itibaren yoğunlaşan Türkmen iskânının etkilerini günümüze kadar taşıyan en önemli sosyal olgulardan biridir. Evren ve insan tasavvurları ve bu tasavvuru yansıtan müzik dünyaları, Abdal toplumunu ve Orta Asya’dan Anadolu’ya aktarılan âşıklık geleneğine mensup şair müzisyenleri, Anadolu kültürünün kilit unsurlarından biri kılmıştır.

“Abdalân-ı Rum” zümreleri, pek çok kaynakta, 11. yüzyılda Malazgirt Savaşıyla birlikte başlayan büyük göç dalgaları sonucu Anadolu’yu “Türkmen-İslâm” kültürü ile buluşturan temel dönüştürücü güç olarak tahayyül edilmektedir. Bu güç, köklerini aldığı Horasan-Orta Asya bölgesi ile Anadolu arasındaki kültürel irtibatı “âşıklık geleneği” aracılığıyla sağlamaktadır. Günümüzde anlamı kısmen daralan bu gelenek aslında, güçlü bir edebiyat ve müzikle hayati kültür değerlerini birleştiren, böylece pek çok geleneksel müzik formunun yaratılması ve yaşatılmasında öncü olan hafıza temelli tasarım-aktarım modelini yansıtmaktadır.

Anadolu’da Abdallık geleneğinin ortaya çıkması ve şekillenmesinde, çeşitli kültürlerin ve tasavvufi zümrelerin önemli bir etkisi vardır. “Abdal” terimi Anadolu’da daha çok Melâmetî Kalenderî dervişlerini isimlendirmek için kullanılırken kapsamı zaman içinde genişlemiş, Abdalân-ı Rum yapısının ana karakterini oluşturan bütün gruplar için kullanılan ortak bir terim olmuştur. Günümüzde Abdalların gerek ibadetleri gerekse yaşama biçimlerinin, tarihsel süreçteki Abdal yaşantısı ve geleneklerine olan benzerlikleri dikkat çekicidir.

Alevi-Bektaşi geleneğine bağlı bulunan ve göçebe-gezgin bir yaşama tarzını benimseyen Anadolu Abdallarının, müzikle olan bağlantıları 14. yüzyıla kadar gitmektedir. Müziği hayatlarının temeline koyan günümüz “Abdal” topluluklarını, bu anlamda hem Abdalân-ı Rum geleneğinin hem de âşıklık geleneğinin bir halkası olarak kabul etmek gerekir.

Abdalların müzikle olan ilişkileri dinî ritüeller ve inanç gelenekleri içinde daha da önem kazanmıştır. Anadolu’ya başlayan göç dalgaları içinde Suriye, Irak, İran, Maveraünnehir, Horasan, Azerbaycan gibi bölgelerden gelen ve eski “Türk-kam-ozan” karakterinin İslamlaşmış şeklini temsil eden Türkmen babalarına “Abdal” denilmiştir. Ancak Abdallık geleneği, özellikle ‘ilahî aşk ve cezbe’ye dayalı olarak ortaya çıkan ve Horasan ve İran kökenli tasavvuf anlayışına yakın duran Yesevîlik, Haydarîlik, Vefaîlik, Kalenderîlik ve Bektaşîlik gibi inanç zümreleri içinde temsil edilmiştir. Abdallar baba, dede gibi unvanlarla anıldıkları gibi “Horasan Erenleri” olarak da anılmışlardır. Osmanlı Devleti’nin kuruluşunda etkin rol oynayan ve Vefâîlik, Kalenderîlik gibi inançlara mensubiyetleriyle de bilinen Geyikli Baba, Abdal Musa, Abdal Murad, Kumral Abdal, sözü edilen abdalların en ünlüleri arasındadır.

Günümüzde Abdalların Anadolu’nun her yanına yayılmış oldukları, ancak en yaygın şekilde Güney, Batı ve Orta Anadolu’da yaşadıkları bilinmektedir. Abdalların yaşadığı yerler arasında Denizli, Dinar, Burdur, Isparta, Hatay, Antalya, Aydın, Manisa, Balıkesir, Bolu, Bursa, Nevşehir, Afyon, Aksaray, Ankara, Tokat, Çorum, Yozgat, Kırıkkale, Kırşehir, Konya, Karaman, Mut, Elmalı, Sivas, Eskişehir sayılabilir.

Gezgin ve konar-göçer bir yaşama tarzı benimseyen Abdallar, hem Osmanlı hem Cumhuriyet dönemlerinde pek çok vilayette diğer Türkmen aşiretleriyle birlikte yerleşik hayata geçirilmiştir. Sürdürdükleri gezgin hayat biçiminin değişmesinin Abdal yaşantısındaki izleri, müzikleriyle günümüze aktarılmıştır. Örneğin 18. yüzyılda göçebe hayat süren Barak Türkmenleri Erzincan, Sivas dolaylarından Yozgat, Çiçekdağı, Kırşehir ve Kayseri dolaylarına yerleşmişlerdir. Osmanlı Devletinin zorunlu göçe tabi tutmasıyla Barak ve Beğdilliler oradan da Urfa ve Rakka’ya iskân edilmişlerdir. Feriz Bey önderliğindeki Barak Türkmenleri arasında 84 bin haneden dört bin Abdalın bulunduğu kayıtlara geçmiştir.

Orta Anadolu Abdallarının da yakın zamanda yerleşik hayata geçtiği görülmektedir. Kırşehir, Yozgat, Kaman, Keskin, Hacıbektaş, Avanos ve Ortaköy yörelerinde yaşayan Abdallar, 19. ve 20. yüzyıllarda yoğunlaşan eşkıya saldırıları nedeniyle Yusuf Çavuş önderliğinde Yağmurlu Büyük Oba köyünün kuzeyindeki Abdal Deresi denilen yere yerleşmişlerdir. 1952’de uzak bölgelerdeki düğünlerde de çalarak para kazanabilmek için Kırşehir Bağlarbaşı Mahallesine göç etmişlerdir. Devecioğulları olarak bilinen Haydar Usta ve oğulları Abidin Usta ve Veli Usta ile sazı iyi çalan ve bozlak okuyan Yusuf Usta gibi, Neşet Ertaş’ın dedesi zurnacı Kara Ahmet de Deveci kabilesindendir. Abidin Usta ve Veli Ustanın dedeleri ünlü kemancı Veli Ustanın Yağmurlu Büyük Oba köyüne ilk gelen kişilerden olduğu söylenmektedir.

Tarihte iskâna konu olan olaylar, farklı bölgelerde yaşayan Türkmenler arasında aktarılmış ve Abdalların dilinde hayat bulmuştur. Örneğin Muharrem Ertaş, Avşar Türkmenlerinin ünlü şairi Dadaloğlu’nun sesini Çukurova’dan Kırşehir’e taşımıştır. Abidin Ertem’in deyimiyle “bozlağı Çukurova’dan Kırşehir’e indirmiştir”. Avşarların yerleşik hayata geçirilmeleri ve bu arada çektikleri sıkıntılar da ozanların satırlarına yansımıştır.

Muharrem Ertaş, Abdal toplumunun son yüzyıldaki en önemli müzik temsilcilerinden biridir. Orta Asya âşıklık geleneğiyle kurduğu bağ, yaratıcı ve ustalıklı icrasının içinde bu geleneğin olağanüstü ezgi ve form çeşitliliğine yaptığı göndermeler onu farklı kılan özelliklerdir. Türkmenlerle Orta Asya’dan Anadolu’ya taşınan müzik kültürüne dair en önemli kaynaklardan biri olan Muharrem Ertaş’la ilgili çalışmalar, Orta Asya ve Anadolu arasında âşıklık geleneği üzerinden edebî ve müzikal bir irtibat kurabilmeyi mümkün kılacaktır. Muharrem Ertaş, Keskinli Abdal Hacı Taşan gibi Orta Anadolu Abdalları, Dadaloğlu gibi ozanların iskânla ilgili söylediği türküleri seslendirmişlerdir. Örneğin, Muharrem Ertaş Dadaloğlu’nun Avşar Bozlağı (Kalktı Göç Eyledi Avşar Elleri), Biter Kırşehir’in Gülleri Biter gibi eserleri seslendirirken, Hacı Taşan da yöresindeki Türkmen aşiretlerinin göç ve iskân olaylarını anlatan Erciyes’ten Duman Kalktı, Cerit Rakka’dan Sökün Edince, Seksen Bin Haneyle İskân Olunca, Anadolu Benim Dedi Beydili, Aşağıdan Yusuf Paşam Gelince bozlaklarını büyük bir ustalıkla yorumlamıştır. Ege bölgesinde Abdalların müzisyenlik mesleği gereği kısmen de olsa gezgin Abdal tasavvuruna uydukları söylenebilir, ancak Orta Anadolu’da olduğu gibi göç ve iskân konulu bir repertuvar göze çarpmamaktadır.

Geleneksel müzikler tarafından kullanılan kalıplar genel olarak dört değişik katmanda değerlendirilebilir. Bu katmanlar; eserlerde kullanılan simgeler, bu simgeleri sözlerle ifade etmek için istifade edilen edebî yapılar, bu yapıları müzikle uyumlu bir halde ifade edebilmek için kullanılan ezgisel ve ritmik yapılar, bütün bunları birleştirip beste tiplerini var eden müzik formlarıdır. Geleneksel müzik eserleri üzerinde ayrıntılı bir analizin yapılabilmesi için bütün bu katmanların incelenmesi gerekir.

Abdallar, müziği bir ”varlık, yaşama, kendini varetme” biçimi, kimlik ifadesi ve bunun da ötesinde adeta bir ibadet olarak algılayan insanlardır. Nitekim günümüzde “Abdal”, meslek ve soylarına göre adlandırılan Türkmenlerin müzikle uğraşan ve özellikle davul-zurna icracılığı yapan kesimine verilen addır. Bugün “profesyonel” müzik adamları olarak bilinen Abdallar, müziği insan ile evren arasındaki en eski bağlantı kurma yolu olarak görürler. Türkmen âşıklığı geleneğinin en temel unsurlarından olan “tarihi, destan anlatıları üzerinden kavrama” ve “geçmişi geleceğe, irfan temelli bir söz ustalığı ile aktarabilme” yapısı Abdal âşıklarda da göze çarpmaktadır.

KAYNAKÇA

¶ Adnan Yılmaz. Kırşehir Örneklemesiyle Anadolu Abdalları. Kırşehir: Kırşehir Belediyesi Kültür-Tarih Yayınları, 2008.
¶ Ahmet Karamustafa. Tanrının Kuraltanımaz Kulları - İslâm Dünyasında Derviş Toplulukları. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2007.
¶ Ahmet Keskin. “Geleneksel Abdal Müziğinin Temsili ve Neşet Ertaş”. Uluslararası Sosyal Araştırma Dergisi, 7/34 (2014): 99-112.
¶ Altınok, B. Yaşar. “Abdallar ve Neşet Ertaş”. Türk Yurdu, 306 (2013): 30-33.
¶ A. Yaşar Ocak. Ortaçağ Anadolu’sunda İki Büyük Yerleşimci Derviş Yahut Vefâiyye ve Yesevviye Gerçeği: Dede Garkın ve Emirci Sultan. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Merkezi Yayınları, 2011.
——. Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Sufilik: Kalenderiler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
¶ B. Bilge Tokel. Neşet Ertaş Kitabı. Ankara: Akçağ Yayınları, 2000.
¶ Béla Bartók. Küçük Asya’dan Türk Halk Musikîsi. (çev. Bülent Aksoy) İstanbul: Pan Yayıncılık, 1991.
¶ Cahit Obruk. Kırşehir’li Aşık Said. Ankara: Ulus Matbaası, 1983.
¶ Cenk Güray. “Anadolu İnanç ve Müzik İlişkisinin Sema-Semah Kavramları Çerçevesinde İncelenmesi”. Yayımlanmamış doktora tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi, 2012a.
——. “Ankara Müzik Kültüründe Dini Simgeler”. Alevi-Bektaşi Araştırmaları Dergisi, 8 (2013): 69-90.
——. Bin Yılın Mirası / Makamı Var Eden Döngü: Edvar Geleneği (2. bs.). İstanbul: Pan Yayıncılık, 2017.
——. Kazakistan Alan Araştırması. UNESCO Milli Komitesi Türkiye-Kazakistan Müzik Etkileşimi Projesi, Eylül 2012b.
——. “Semah Kavramını Devir Nazariyesi Üzerinden Anlamak - Aynayı Tuttum Yüzüme”. Uluslararası Alevilik Bektaşilik Sempozyumu. Ankara, 18 Ekim 2018c.
——. Türkmenistan Alan Araştırması. Müzik Sanatının Eski Beşikleri Konferansı. Nisan 2018a.
¶ Erman Artun. Âşıklık Geleneği ve Âşık Edebiyatı (2. bs.). İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2005.
¶ Ertuğrul Bayraktarkatal ve Okan Murat Öztürk. “Ezgisel Kodların Belirlediği Bir Sistem Olarak Makam Kavramı - Hüseyni Makamının İncelenmesi”. Porte Akademik Makam Çalışmaları Özel Sayısı (Şubat 2012): 24-59.
¶ Gülay Mirzaoğlu. “Toroslardan Çukurova’ya Yankılanan Ses: ‘Bozlak’”. Folkloristik: Prof. Dr. Dursun Yıldırım Armağanı (1998): 408-418.
¶ Halife Altay. Anayurttan Anadolu’ya. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1981.
¶ Hayati Beşirli ve İbrahim Erdal (Ed.). Osmanlı’dan Cumhuriyete Yörükler ve Türkmenler. Ankara: Phoenix Yayınevi, 2008. ¶ Hayrettin İvgin. “Muharrem Ertaş”. Türk Folkloru Araştırmaları (1985/1): 110.
¶ Irene Melikoff. Hacı Bektaş: Efsaneden Gerçeğe. İstanbul: Cumhuriyet Kitapları, 2006.
¶ İ. Erol Erünsal ve A. Yaşar Ocak. Elvan Çelebi: Menâkıbü’l-Kudsiyye Fî Menâsıbi’l-Ünsiyye. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1995.
¶ M. Fuad Köprülü. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar (İstanbul 1919) (nşr. Orhan F. Köprülü). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınevi, 1981.
¶ M. Öcal Oğuz. ve diğer. Türk Halk Edebiyatı El Kitabı (7. bs.). Ankara: Grafiker Yayınları, 2010.
¶ Muzaffer Sarısözen. Altay Türküleri ve Musiki Folklorumuz / Derleme Notları. Ankara: Devlet Konservatuvarı Arşivi, 1995.
¶ Nazmi Özalp. Türk Musikisi Beste Formları. Ankara: TRT Yayınları, 1992.
¶ N. Kum Atabeyli. “Antalya Tahtacılarına Dair Notlar”. Türk Tarih, Arkeologya ve Etnografya Dergisi, Sayı IV (1940): 203-212.
¶ Ö. Lütfi Barkan. “İstilâ Devrinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeleri”. Tasavvuf Kitabı. (haz. Cemil Çiftçi) İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2008.
¶ Seyfettin Altaylı. Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü - Cilt 1. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1994.
¶ Sibel Dağ. “Abdallar: Toplumsal Kültürel Kimlik ve Değişme”. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi, 2000.
¶ Sibel Solakoğlu. “Muharrem Ertaş İcrasında Bozlakların İncelenmesi”. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, 2011.
¶ Süreyya Su. Hurafeler ve Mitler / Halk İslâmında Senkretizm. İstanbul: İletişim Yayınları, 2009.
¶ Ülkütaşır, M. Şakir. “Abdallar”. İslâm-Türk Ansiklopedisi. İstanbul: Asar-ı İlmiye Kütüphanesi, 1940.
¶ Yavuz Şen ve Cahit Aksu. “Uzun Havalarımızdan Bozlak ve Ustaları”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 12 (1999): 107-109.
¶ Zübeyve Hartavioğlu. “Barak Müziği ve Geleneğinin Tespiti”. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Edirne: Trakya Üniversitesi, 2013.

İki makaleden derlenmiştir: Cenk Güray ve İsmet Karadeniz, “Horasan’dan Keskin’e Bir Çığlık: Muharrem Ertaş. Kırat Bozlağı’nın Çok Katmanlı Analizi Üzerinden Orta Asya’dan Anadolu’ya Âşıklık Geleneğinin İzini Sürmek”; Ezgi Tekin Arıcı ve Cenk Güray, “Ege ve Orta Anadoluda Abdallık Geleneğinin Tarihsel ve Kültürel Özelliklerinin Müzik Gelenekleri ve Müzik Analizi Üzerinden Değerlendirilmesi”.