Müzik Literatürü

https://www.zdergisi.istanbul/makale/muzik-literaturu-433

HALİL İNALCIK
Has-Bağçede ‘Ayş u Tarab: Nedîmler, Şâirler, Mutribler
Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2018, 2. Baskı
Osmanlı Sarayında padişahların hasbahçede geçirdikleri hoş vakitleri ve bu âdetin İslam öncesi İran İmparatorluğundan Emevi, Abbasi ve Timurlu saraylarına uzanan köklü geleneğini, o dönemlerde yazılmış değerli kaynaklardan derleyerek sunan bir çalışmadır. Padişah, işret meclisi adıyla anılan bu eğlencelere yakın adamları olan nedimlerle birlikte katılır; şiir, musiki ve raks sanatlarının en seçkin örnekleri eşliğinde hoş vakit geçirirdi. Osmanlı sosyal ve kültürel tarihine bir katkı olarak hazırlanan bu eser, Sarayın ve ona bağlı ‘zarifler’ denilen yüksek sınıfın kendine has kültürünü yansıtarak az bilinen konulara ışık tutmaya çalışıyor.

MURAT BARDAKÇI
Refik Bey
Pan Yayıncılık, 2012, 2. Baskı
Okuyucu, Refik Beyin hatıralarında sadece geçmişin parlak musiki hayatını değil can çekişen bir imparatorluğun aristokrat sınıfında yaşanan çizgiyi koruma mücadelesini ve genç cumhuriyetin ilk sancılarını bulacaktır. İlk bölümde Refik Fersan’ın hayatını ve musikideki varlığını inceleyen Murat Bardakçı, ikinci bölümde Refik Beyin kaleme aldığı hatıraları aktarmıştır. Bu hatıralarda 20. yüzyılın en seçkin musiki adamlarından birinin başından geçen maceraları ve kendisine eskilerden intikal eden bazı ilgi çekici anekdotları okuyoruz.

CEM BEHAR
Aşk Olmayınca Meşk Olmaz: Geleneksel Osmanlı/Türk Müziğinde Öğretim ve İntikal
Yapı Kredi Yayınları, 2019, 7. Baskı
Meşk, Osmanlı’dan Cumhuriyete sanatkâr kuşaklar arasında bilgi ve tecrübe aktarımını sağlayan bir kültür köprüsü olma özelliğini taşır. Meşk, tarih boyunca toplumsal hafızayı temsil etmiş, sanatçıları ortak bir aidiyet duygusuyla kuşatarak, bütün geleneksel sanat türleri için adeta bir harç ödevi görmüştür. Cem Behar, bugüne kadar basit bir pedagojik uygulama sayılan, bu nedenle de eleştirilen meşk yöntemini, geleneksel Osmanlı Türk musikisi bağlamında farklı bir bakış açısıyla inceliyor. Meşkin tarihi, pratiği ve ahlakı, dün-bugün ekseni üzerinde ilk defa bu detaylı araştırmayla günışığına çıkmakta...

BÜLENT AKSOY
Avrupalı Gezginlerin Gözüyle Osmanlılarda Musıki
Pan Yayıncılık, 2003, 2. Baskı
Osmanlı Devleti’nin kurulduğu dönemden başlayarak Türklerin tarihini, devlet, toplum, hukuk ve askerlik düzenini, gelenek ve göreneklerini, dil ve kültürlerini bir araştırma konusu hâline getiren Avrupalılar, Türklerin musikisini de in­celemekten geri kalmamış­lardır. Bu kitap, seyahatna­me, anı, günlük, mektup gibi canlı gözlem ürünü olan, Av­rupa kaynaklarında yer alan, Türklerin musikisiyle ilgili malzemeyi değerlendiriyor. 15. yüzyıldan başlayarak 19. yüzyıl sonlarına kadar başta İstanbul olmak üzere çeşitli Osmanlı şehirlerine gelen gezginlerin Türk musi­kisi tarihine ışık tutabilecek gözlemlerini yorumlarken, bir yandan da Avrupalıların Türk musikisine nasıl bir kültürel mercekten baktıklarını gösteriyor.

İBNÜLEMİN MAHMUT KEMAL İNAL
Hoş Sadâ: Son Asır Türk Musıkişinasları
Ketebe Yayınevi, 2019, 2. Baskı
Bugün bestelerini, güftelerini, nağmelerini büyük bir zevkle dinlediğimiz 19. yüzyıldan 20. yüzyıl ortalarına kadar yaşamış olan pekçok musiki üstadının biyografilerini bir araya getiren İbnülemin Mahmut Kemal İnal’ın konağı adeta bir musiki akademisiydi. İbnülemin, devrin büyük musiki üstadlarıyla dostluklar kurdu, konağındaki musiki ziyafetlerinde onlarla bir arada bulundu. Kimini uzaktan, kimini yakından tanıdı. Son devrin musikişi­naslarına dair birçok farklı kaynaktan topladığı bütün bilgileri Hoş Sadâ’da bir araya getirdi. Ömrü vefa etmediği için bitiremediği ve ancak “C” maddesinin ortasına, Cemil Bey’e kadar ikmal ettiği eserin kalan kısmını, İbnülemin’in notlarından ve başka kaynaklardan derleye­rek Avni Aktuç tamamladı. İlk baskısı 1955’te İş Bankası tarafından yapılan eser, ara­dan geçen 64 seneden sonra Ketebe Yayınları tarafından tekrar neşredildi.

SADETTİN NÜZHET ERGUN
Türk Musikisi Antolojisi
Vadi Yayınları, 2017, 2. Baskı
Türk Musikisi Antolojisi, 20. yüzyılda Sadettin Nüzhet Ergun tarafından kaleme alınmış, alanında bir şaheserdir. Eserin tamamı üç ya da dört cilt olarak tasarlanmasına rağmen, yazarın ömrünün vefa etmemesi neticesinde, sadece dinî eserlerin bulunduğu ilk iki cildin neşri tamamlanabilmişti. 1943 senesinde İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınlarından çıkan kitap, yazarın vefatının 70. sene-i devriyesinde, tek cilt olarak tekrar neşredildi. Muhte­viyatında 15. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar yaşamış pek­çok dinî eser bestekârının hayatı ve sanatı ile ilgili bilgi verilmiş, bestelenen eserler makamları ve mümkün ola­bildiğince güfte sahipleri ile birlikte antolojileştirilmiştir. Kendisi de gençliğinde bir Sadî Şeyhi olan Sadettin Nüzhet, bilhassa 19 ve 20. yüzyılların dinî musiki hayatı hakkında gayet mühim ve başka kaynaklarda zikredilmeyen bilgiler vermekte, çarpıcı gözlemlerini okuyucu ile paylaşmaktadır.

ONUR GÜNEŞ AYAS
Mûsiki İnkılâbı’nın Sosyolojisi-Klasik Türk Müziği Geleneğinde Süreklilik ve Değişim
Doğu Kitabevi, 2014.
Osmanlı İmparatorluğu yıkılıp Cumhuriyet kurulduğunda geleneksel sanatlar arasında toplumun geniş kesimlerinin canlı bir şekilde sürdürmeye devam ettiği belki de tek sanat müzikti. Bu çalışma klasik Türk müziği geleneğinin, ayakta kalmayı nasıl başardığını, Batıcı politikalar karşısında ne tip uyum ve direnç örüntüleri sergilediğini ve bunların sonucunda nasıl bir dönüşüm geçirdiğini incelemektedir.

MES’UD CEMİL
Tanbu¯rî Cemil’in Hayâtı
Haz. Uğur Derman, Kubbealtı Neşriyat, 2016, 2. Baskı
Tanburî Cemil Beyin hayatını, sanata bakışını merak edenler için büyük bir hazinedir. Oğlu Mesud Cemil’in son derece temiz ve akıcı bir Türkçe ile kaleme aldığı bu eser, babasını çocuk denecek bir yaşta kaybeden ve onun büyük musiki kabiliyetini ırsen tevarüs eden, 20. yüzyıl Türkiyesinin müzik tarihinde tartışmasız en önde gelen kişilerden biri olan yazarın, tanburuyla yaptığı o enfes taksimlerle beraber bize intikal eden en güzide hatıralarındandır.

Alâeddin Yavaşca
Ed. Sinan Sipahi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2019, 2. Baskı
Alâeddin Yavaşca, Cumhuriyetin henüz tesis edildiği bir ortamda dünyaya gelmesine ve Batı müziği anlayışının hâkim olduğu bir havayı teneffüs etmesine rağmen okumak için geldiği İstanbul’da Osmanlı’dan intikal eden kültürü, o kültürün en önde gelen temsilcilerinin meclislerinde bulunarak kazanan, bugün yaşayan klasik musiki figürlerinin en başında gelen üstad ses sanatkârı ve bestekârdır. Yavaşca hakkında pek çok belge ve bilgi, ken­disiyle yapılan uzun soluklu röportajlar, manevi evladı olarak yıllarca hizmetinde bulunmuş olan Sinan Sipahi’nin kaleminde ve editörlüğünde hayat buldu.

A. KEROVPYAN VE A. YILMAZ
Klasik Osmanlı Müziği ve Ermeniler
Surp Pırgiç Ermeni Hastanesi Vakfı Kültür Yayınları, 2010.
Osmanlı müziğinin tarihine ilişkin literatürde Müslüman-Türk dışında aidiyetler taşıyan bestekâr ve icracıların bu alandaki ‘varlık’ları şimdiye kadar büyük ölçüde isimlerinin, hayat hikayelerinin veya bilinen eserlerinin art arda sıralanmasıyla ifade edilmiş; bu verilerin işaret ettiği tarihsel gerçeklik ise, ‘Rumların, Yahudilerin, Ermenilerin Türk Müziği’ne katkıları’ gibi sınırlı bir çerçeveye indirgenmiştir. Oysa, bir kültürel üretim alanının tarihsel ve sosyolojik bütünlük içinde kavranabilmesi için, o alanın bütün bileşenlerinin, kendi özgün dinamikleri de hesaba katılarak incelenmesi ve ‘büyük resim’ içinde nerede durduklarının tanımlanması gerekir. Aram Kerovpyan ve Altuğ Yılmaz Klasik Osmanlı Müziği ve Ermeniler adlı müşterek çalışmalarında Osmanlı Türk müziğine ilişkin Türkçe literatürdeki birtakım yaklaşım sorunlarından bahsederler. Çalışmanın temel eksenini, bu yaklaşım sorununa ve ‘bütün’ü görememe eksikliğine bir alternatif sunma gayreti oluşturur. “Hampartzum No­tası: Müzikte ‘Ermenilik’ ile ‘Osmanlılık’ın Buluşması” başlıklı dördüncü bölü­m Osmanlı Ermenileri ile Osmanlı müziğinin tarihsel açıdan en belirgin kesişim alanını göstermesi bakımın­dan eserin can alıcı noktası olarak görülebilir: 19. yüzyılın başlarında, Ermeni Kilise müziğinin yazıya dökülebilmesi amacıyla oluşturulan ve bugün ‘Hamparsum Notası’ adıyla bilinen sistem, yalnızca Ermeni Kilise müziğinin değil, klasik Osmanlı müziğinin de tarihi açısından çok önemli bir dönüm noktası teşkil eder. Bu nota sistemi Hamparsum Limonciyan (1768-1839), Rahip Minas Pıjışkyan (1777-1861), Andon Amira Düzyan (1765-1814) ve Hagop Çelebi Düzyan (1793-1847) tarafından birlikte oluşturulmuş ve 1812’de yazıya dökülmüştür. Çalışmanın yazarlarına göre bu notanın, Ermeni mugannileri Osmanlı müziğine yaklaştıran bir etkisi vardır. 19. yüzyıl sonlarında ‘notacı’ Ermenilerden bu sistemi öğrenen Müslüman müzisyenlerin sayısı hızla artar. Enderun kapatılana kadar, burada eğitim alan öğrencilerin birçoğu Hamparsum Notası öğrenmiştir. [Arif Tapan]

BAYRAM BİLGE TOKEL
Sarayın Sesi Halkın Nefesi
Kapı Yayınları, 2020.
Bağımıza Gazel Düştü, Neşet Ertaş Kitabı, Türküler Kalır... gibi ‘türkü’lü kitaplar yazan Bayram Bilge Tokel, halk müziğinin teorik kısmının arka planda kalmasına yönelik ihtiyaca cevap vermeye aday bir çalışma ortaya koyuyor. Kitap, günümüzde müziğimizin iki ana kolunu meydana getiren ‘halk’ ve ‘sanat’ müziğinin kökenlerine inerek bu tarzların tarihlerini, nasıl algılandıklarını ve neleri temsil ettiklerini derinlemesine inceliyor. Yazar çalışmasına ‘müzik’ ve ‘musiki’ terimlerinin ortaya çıkışını ele alarak başlıyor, ardından Sarayın halk musikisine bakışını ve mesafesini tartışıyor. Bu eserinde türkülerin gayriresmi tarihini de yazan Tokel, toplumsal kırılma dönemlerinde müziğin nasıl bir işlev üstlendiğine ayna tutuyor.

Cinuçen Tanrıkorur Beste Külliyatı
Haz. Bârihüda Tanrıkorur. Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2019.

Vefatının 20. yılında müzisyen, ud icracısı, yazar ve bestekâr Cinuçen Tanrıkorur’un sanatının daha iyi anlaşılabilmesi ve gelecek kuşaklara aktarılabilmesi için kapsamlı bir çalışma gerçekleştirilmiş. 7 ayrı ciltten oluşan eserin “Biyografi, 505 Eserin Döküm ve Fihristleri” başlıklı birinci cildi bestecinin 1952- 1999 yılları arasında bestelediği 505 eseri kapsıyor. “Dinî Eserler” başlıklı ikinci cildinde 77 dinî eser ele alınıyor. 4 Mevlevi ayini, 4 niyaz ilahisi, 2 naat, 1 durak, 5 münacat, 2 mersiye, 2 nefes, 1 tevhid, 1 niyaz, 5 tevşih, 32 ilahi ve 1 şuğul olmak üzere 12 ayrı geleneksel formda 60 eser bulunuyor. Cinuçen Tanrıkorur’un “Sözlü Eserleri” külliyatın üçüncü, dördüncü ve beşinci ciltlerinde toplanmış. “Saz Eserleri” başlıklı altıncı ciltte, bestecinin 106 saz eseri bulunuyor. Külliyatın yedinci cildi ise “İstiklal Marşı, Çocuk ve Gençler İçin Eserler” başlığını taşıyor.