Orta Asya’da Elyazması Kütüphaneleri
Aşirbek Muminov, Toktar Albekov, Ayhan Bekpulatova, Gülşat Abikova, Shovosil Ziyodov, Otabek Muhammadiyev, Asel İsaeva, Fahriddin İbragimov, Sancar Gulamov, Şarifcan İslamov

https://www.zdergisi.istanbul/makale/orta-asyada-elyazmasi-kutuphaneleri-582

Sovyetler Birliği 1991 yılında dağıldıktan sonra Orta Asya’da 5 yeni devlet sahneye çıktı: Tacikistan, Özbekistan, Türkmenistan, Kırgızistan ve Kazakistan. Bu devletlerin ortak bir trajedileri vardı. 300 yıl boyunca süren Rus hâkimiyeti altında kültürel şiddet ve kimliksizleştirmeye maruz kalmış; tarih, dil, inanç gibi milleti var eden unsurları tahrip edilmişti. Türk devletleri bağımsızlığını kazanınca, aidiyetlerini/ kimliklerini tanımlayan unsurların ortaya çıkartılmasına yöneldiler. Kültürel arkeoloji yapar gibi akademik ciddiyet içinde tarihe bakılması gerekiyordu. Arşivler açılarak düzenlenecek, toplanan belgeler tasnif edilerek yorumlanacak, ele geçen bütün kültürel varlık uzman bir ekiple değerlendirilecekti. Bu hedefler doğrultusunda bazıları üniversiteler, bazıları da devlet kütüphaneleri bünyesinde yeni kurumlar oluşturuldu. Elyazmaları, kitaplar, fotoğraflar, sözlü tarih belgeleri gibi değerli nadir eserlerin derlendiği, tasnif edildiği, incelendiği ve üzerlerine makaleler yazıldığı bir dönem başladı.

KAZAKİSTAN

Kazakistan’ın büyük yazarlarından filoloji doktoru Muhtar Ömerhanoviç Avezov’un adını taşıyan Edebiyat ve Sanat Enstitüsü bünyesinde Elyazmaları Bölümü oluşturuldu ve tekstoloji (metinbilim), yayın, folklor kayıtları ve arşivler üzerinde çalışmalar yapan Elyazmaları ve Tekstoloji Merkezi kuruldu. Böylece birçok araştırmacı yazdıkları makalelerle sistematik yöntemler kullanarak metin analizlerinin oluşturulmasına katkı sağladı. Kütüphanede 19. ve 20. yüzyıllara ait Kazakça, Arapça, Farsça, Çağatayca, Tatarca gibi doğu dillerinde 500 binden fazla belge ve elyazması mevcut. Bunlara Kazak kültürü ve tarihi üzerine litografik kitaplar ve fotoğrafların yanısıra toplam uzunluğu yaklaşık 700 km olan 300 ses kaydı, mikrofilm, mikrofişi de eklemek gerekiyor. Tarihî belgeler, aşk ve kahramanlık destanları, masallar, bilmeceler, atasözleri, şiirler, ritüel kayıtları, çocuk folkloru, halk sanatı, sözlü edebiyat örnekleri ve şarkılar kütüphaneyi Kazak kültürü açısından çok değerli kılıyor.

Kazakistan Cumhuriyeti Ğılım Ordası Merkez Bilimsel Kütüphanesi nadir kitapların ve elyazmalarının toplandığı bir diğer kütüphane. 1932’de Bilimler Akademisi bünyesinde kurulan kütüphanede 2 bin orijinal bağışlanmış kitap bulunuyor. Yıllar geçtikçe kütüphane fonu zenginleşerek 1946’da Merkez Bilimsel Kütüphane olarak isimlendirildi. Dil ve Edebiyat Enstitüsünün kurulmasıyla sözlü edebiyat ve folklor derleme süreci başladı. Fon içinde Arapça, Farsça, Türkçe, Çağatayca, Azerice, Çince gibi farklı dillerde yazılmış elyazmaları da mevcut. Diğer taraftan 7 milyon belgesiyle Kazakistan Cumhuriyeti Millî Kütüphanesi Nadir Kitap ve Elyazmaları Fonu da çok değerli eserler barındırıyor. 19. yüzyılın sonları ve 20. yüzyılın başlarına kadar Kazan ve Ufa’da basılan ve ancak ülke bağımsızlığını kazandıktan sonra ortaya çıkartılan nadir kitap ve yayınların kütüphanede özel bir yeri var. Arap, Latin ve Kiril alfabelerindeki bu eserler, elyazmaları ile birlikte kütüphanenin karakteristik özelliklerini oluşturuyor. Burası Kazak ve Türk tarihinin folklorunu araştırmak isteyen akademisyenler için zengin bir envanter sunuyor.

ÖZBEKİSTAN

Özbekistan Cumhuriyeti, Orta Asya’daki üç hanlık merkezinin bulunduğu topraklarda yer almaktadır: Hiva, Buhara ve Kokand. Buralara ait yazılı kaynaklar, farklı ortaçağ dönem kütüphaneleri, medreseler ve camilerdeki vakıf fonlarının yanısıra özel elyazmalarını kapsıyor. 26 bin elyazması ve 5 bine yakın belgenin bulunduğu Ebu Reyhan Biruni Doğu Araştırmaları Enstitüsü, Özbekistan Cumhuriyeti Bilimler Akademisinin bir kuruluşu ve Taşkent’te bulunuyor. Vakıf statüsünde olan enstitü, hem halk kütüphanesinin, hem de bağımsız bir enstitüsünün parçasıdır.

Taşkent Halk Kütüphanesi açıldığı 1870 tarihinden itibaren elyazmaları toplamaya başlandı. SSCB Halk Komiserleri Konseyi 1933’te Cumhuriyet elyazması fonlarının Devlet Halk Kütüphanesi Doğu Elyazmaları Bölümünde birleştirilmesine karar verdi. Böylece Semerkand’daki Özbek Bilimsel Araştırma Enstitüsü, İbni Sina’nın adını taşıyan Eski Buhara Merkez Kütüphanesi ve Kokand ile Hiva hanlarının kütüphaneleri bir çatı altında birleştirildi. Kurum 1943’te Devlet Halk Kütüphanesi Doğu Elyazmaları Bölümü Özbek SSR Bilimler Akademisi Doğu Elyazmaları İnceleme Enstitüsüne dönüştürüldü. 1950’de Doğu Elyazmaları Çalışmaları Enstitüsü, Doğu Araştırmaları Enstitüsü olarak yeniden isimlendirildi. 1957’de ise Ebu Reyhan Biruni’nin adını aldı.

1998’de hükumet, Bilimler Akademisi Hamid Süleymanov Elyazmaları Enstitüsünün tasfiye edilmesi ve elyazması fonları ile nadir kitapların Doğu Araştırmaları Enstitüsüne aktarılmasına ilişkin kararı aldı. Böylece litografik yöntemle yayınlanan 7329 cilt elyazması ve 7 bin ciltten fazla kitap Doğu Araştırmaları Enstitüsü fonunun bir parçası haline geldi. Türkçe, Arapça, Farsça, Urduca, Hintce, Peştuca ve diğer doğu dillerindeki bu yazma eserler tefsir, hadis, fıkıh, kelam, felsefe, kimya, coğrafya, geometri, astronomi, tıp, farmakoloji, madencilik, tarih, edebiyat, dilbilim, müzikoloji, tarım, hayvancılık, avcılık gibi bütün bilim ve meslek dallarını ihtiva ediyor. Enstitü koleksiyonu Osmanlı tarihi, bilimi ve kültürü üzerine değerli yazma eserler bulunduruyor. Bu eserlerin bazıları Özbekçeye çevrildi ve üzerine akademik makaleler yazıldı.

İmam Buharî Uluslararası Bilim Araştırma Merkezi 2016’da Semerkand’da inşa edilen akademik bir eğitim merkezi. İmam Buharî, İmam Tirmizî, Ebu Mansur Maturidî, Ebü’l-Muin Nesefî, Burhaneddin Merginanî, Ebü’l-Leys Semerkandî gibi İslam tarihi ve ilahiyatı açısından önemli kişiler bu bölgede yetişmişti. Yüzlerce yıldır dokunulmayan bu elyazması mirasının incelenmesi ve yayınlanması günümüzün en acil kültürel konulardan birisi olarak görülüyor. Merkezin Kaynaklar Fonu büyük elyazma fonunu yönetiyor. Taşbaskı fonları ile birlikte 382’si elyazması 700’ün üzerinde kitap bulunuyor. Kaynaklar fonunda ayrıca 18. ve 19. yüzyıllara ait yaklaşık 400 eşsiz mezar taşı da var.

KIRGIZİSTAN

Kırgızistan Millî Bilimler Akademisinin en eski bölümlerinden birisi elyazması koleksiyonudur. Fona elyazmaları bağışlayan koleksiyonerler ve kişisel arşiv sahipleri koleksiyonun oluşumuna büyük katkı sağladı. Günümüzde Elyazması Fonu tarih, folklor, etnografya, dilbilim, edebiyat konusundaki materyallerinin depolanması, sistematikleştirilmesi, incelenmesi ve yayınlanması için tek merkezdir.

1916’da Kırgız folklorunun örneklerini derlemek ve yayına hazırlamak göreviyle Talas ve Ton ilçelerinde halk edebiyatının ilk alan çalışmaları yapıldı. 1922’de Kazak-Kırgız Bilim Komisyonunun girişimiyle Türkistan Devlet Bilim Konseyi bünyesinde halk destanlarını toplamak amacıyla bir folklor gezisi düzenlendi. Bu çalışmanın en mühim çıktısı Manas destanının kaydı oldu. 1968’de elyazmaları ve yayınlar bölümü Dil ve Edebiyat Enstitüsüne aktarıldı. Elyazmaları Fonu şu an için bu enstitünün parçası olarak faaliyet göstermektedir. Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı (TİKA) 2005’te Yazma Eserler Fonuna teknik destek sağladı.

TACİKİSTAN

Tacikistan’da elyazmalarına sahip iki önemli kütüphane bulunmaktadır: Tacikistan Millî Bilimler Akademisinin Yazılı Miras Merkezi ve Ferdowsi Millî Kütüphanesi. Bu kütüphanelerde Farsça, Çağatayca, Arapça ve diğer doğu dillerinde yazılmış eserlerin yanısıra Şah Senem, Yesevî Hikmetleri, İbrahim Ethem Kıssası ile 30 civarında Fuzulî Divanı nüshasının varolması, bölgede Batı Türkçesinin de etkili olduğunu gösteriyor. Kütüphanecilik alanında Tacikistan ile Türkiye arasında dijital kopya paylaşımları ile restorasyon, ciltleme ve kataloglama gibi teknik konularda eğitim anlaşmaları var. Tacikistan’ın kütüphane çalışanları, Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesinde eğitim görüyorlar.