Dioscorides ve De Materia Medica
Mehmet Bilgin

https://www.zdergisi.istanbul/makale/dioscorides-ve-de-materia-medica-21

Pedanius adıyla bilinen Edianos Dioscordes, M.S. 40 yılında, Antikçağ’da Kilikya olarak adlandırılan Çukurova bölgesinde, Anazarbos’ta (bugün Anavarza) doğdu.¹ Çocukluk ve gençlik yılları hakkında fazla bir bilgi yoksa da, Roma ordusunda askerî hekim olarak hizmet ettiği ve görevli olarak Anadolu, Yunanistan, İtalya ve Fransa gibi geniş bölgelerde dolaşma imkânı bulduğu bilinmektedir. O dönemde dünyanın en zengin kütüphanesi olan İskenderiye Kütüphanesi’nden yararlandığını düşünürsek Mısır’a seyahat ettiğini de söyleyebiliriz.

Ele aldığı bitkilerden yüzkırkdokuz tanesi kendisinden yaklaşık altıyüz yıl önce yaşamış, tıp ilminin kurucusu olarak kabul edilen Hipokrat² tarafından bilinmekte, doksan tanesi ise günümüzde hâlâ kullanılmaktadır. Dioskorides ne ilk botanikçi, ne ilk tıbbî botanikçi, ne de ilk hekimdi.³ Onu benzerlerinden farklı kılan ve günümüze taşıyan, Latince De Materia Medica olarak bilinen, ilaç yapmak için kullanılan bitki, hayvan ve madenleri konu alan kitabıdır. Kitabı incelendiğinde, sadece kendi gözlemlerinden değil kendisinden önce yazılan kaynaklardan da yararlanmış,⁴ bilinen en eski bitkisel kayıtlar Mısır’da, tıbbî reçeteler Sümer, Çin ve daha sonra Yunan kaynaklarında mevcuttur.

Dioscorides eserini Yunanca yazmıştı ve eserinin Yunanca adı Peri hyles iatrikes idi. Eser M.S. VI. yüzyıl başlarında Latinceye çevrilmişti. Latincede De Materia Medica olarak bilinen, IX ve X. yüzyıllarda birkaç defa Yunancadan Arapçaya⁵ çevrilmiş olan eser, 1655’de John Goodyear tarafından İngilizceye çevrildi. 1770 yılında Belgradlı Osman bin Abdurahman tarafından Türkçeye çevrilen eserin Süleymaniye Kütüphanesi ve Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde birkaç nüshası bulunmaktadır. 

Beş kitaptan oluşan eserin birinci kitabında aromatik bitkiler, yağlar, merhemler, ağaçlar ve onlardan elde edilen usâreler, reçine ve meyvalar; ikinci kitapta hayvanlardan elde edilen droglar, süt ve süt mamülleri, hububat ve sebzeler; üçüncü ve dördüncü kitapta kökler ve çeşitli köklerin usareleri, yapraklar ve tohumlar; beşinci kitapta üzümler, şaraplar ve mineraller bulunmaktadır.

Dioscorides, eserinde bitkilerin yetiştikleri bölgeleri de belirtmekteydi ve Anadolu’dan şehir ve dağ adı olarak otuzsekiz kayıt vermekteydi. Bitkileri kendi doğal ortamlarında gözlemlemiş, büyümenin bütün aşamalarını incelemiş, bitkisel ve hayvansal hammaddelerden ilaç yapılması, kullanılması ve saklanması üzerine bilgiler vermişti. Dioscorides’in ilaçları bazen yemek, bazen çorba, bazen merhem, bazen de balmumu ile kaplanmış draje şeklindedir. 

Eserde her bitki için, bitkinin adı, yetişme yeri, botanik tarifi, ilaç özelliği ve tarifi, tedavi amaçlı kullanımı, zararlı ve yan etkileri, miktar ve dozaj, toplama dönemi, hazırlama ve muhafaza, katıştırma yol ve yöntemleri, baytarlıktaki kullanışı, büyü ve tıbbî olmayan kullanışları, özel yetişme alanları gibi bilgiler verilmektedir. 

Dioscorides, uyuşturucu hakkında bir otorite idi. Hafif müshilleri, baş ağrısı için ağrı kesicileri, ameliyatlar için anesteziyi, ayrıca zehire karşı panzehiri biliyordu. Bitkiler hakkında birçok anekdotun yer aldığı kitapta altıyüzden fazla bitkisel, otuzbeş kadar hayvansal ve doksan kadar da madensel ilacın anlatıldığı kitabın bizim dosya konumuz açısından önemi, kitapta ele alınan bitki ve hayvanların resimlerinin de bulunmasıdır.⁶

1. Dioscorides de Materia Medica, ed. Tess Anne Osbaldeston, 2000. 
2. Hipokrat, M.Ö. 460 yılında Kos adasında doğmuş, “Tanrıların kızdığı zaman insanları hasta ettiği “ şeklindeki eski Yunan inançlarının aksine, hastalığın doğal bir olay olduğunu ve tanrıların kızgınlığı ile alakası olmadığını savunduğu için yirmi yıl hapse mahkûm edilmiş, tıp ve eczacılığın temelini oluşturan görüşleri modern tıbbın başlangıcı kabul edilmiştir. 
3. Bitkilerin hastalıkların tedavisinde kullanılması insanlık tarihi kadar eskidir. Sümer tabletlerinde bitki adları ve hangi bitkilerin hangi hastalıklara karşı kullanılacağına dair kayıtlar mevcuttur. 
4. John Scarborough, “More on Discoride Etruscan Herbs”, Etruscan News, C. VI, 2006, s. 1-9. 
5. Kitap Arapçaya Kitabu’l-Haşayiş adıyla çevrilmiştir.
6. Adnan Ataç- R. Vedat Yıldırım, “Osmanlı Hekimleri ve Dioskorides’in De Materia Medica’sı”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma Merkezi Dergisi (OTAM), S. 15, 2004, s. 257-269.